Gradovi su oduvek bili najveći izlozi otvorenosti ili zatvorenosti određenog društva. Gradske kafane su reprezenti socijalne i prostorne diferencijacije. Kafanska geografija jednog grada ima svoju socijalnu osnovu, nije svaka kafana za svakog. Ima elitnih, ima običnih, ali i periferijskih kafana.
Kultna obeležja svih gradskih kafana bili su u stvari ljudi: novinari, advokati, taksisti, pisci i oni koji to pokušavaju da budu, boemi, društvo iz kraja, šmekeri, prolaznici, sportisti, pijačari, činovnici, umetnici, disidenti. Oni u stvari čine istorijat jedne kafane, zato i danas postoje takva mesta za okupljanje.
Aktuelni termin multikulturalnost obuhvata sve atribute kosmopolitizma. Kosmopolitizam nedvosmisleno upućuje na to da su svi ljudi pre svega građani sveta, a tek onda pripadnici različitih lokalnih, nacionalnih i drugih zajednica.
Pojedini vlasnici kafana u našim gradovima ponosno ističu kako su baš oni čuvari nacionalnih gastronomskih vrednosti i domaće (domaćinske) atmosfere. Neki drugi će isticati okrenutost ka „modernom“ svetu i svoju kosmopolitsku kafansku orijentaciju.
Naši gradovi pokušavaju da liče na one gradove u svetu gde postoji raznovrsna „etno“ ponuda. Ali čini mi se da taj „internacionalni“ ukus i miris ne može dosegnuti slavu „domaćinske“ atmosfere prave kafane, ako je još uvek pronađete u svojim mestima. Tranzicija je uzela danak.
Globalno kafićarenje
U sve se umešalo globalno kafićarenje, ako se tako može reći. Postali smo deo sveta, hteli to ili ne. Greenet Caffe, Costa Coffee, Cafe&Factory su svetske marke kafića koji su se odomaćili kod nas. Beograd je dovoljno velik da ima i razvijenu mrežu malih komšijskih „kafea na uglu“. Naša gradska kafanska tranzicija ne razlikuje se opšte društvene tranzicije.
Postojanost imena objekata, ulica i trgova čini kulturni identitet jednog mesta, grada, države. Oni su elementi istorije. U Beogradu, na primer, nizak životni standard je poslednjih desetak godina doveo do zatvaranja određenih istorijski važnih kafana.
Nema više Grčke kraljice, nema Grgeča, Morave, Orača i Lipe.
I to je tužno. Treba da postoji kafanska geografija, treba da čuvamo imena starih kafana. Turistički potencijal je i te kako primetan u frazi kafanska geografija. Nije važan samo lokalitet već i ime. Zajedno sa svojim imenima one postaju delovi gradske simbolike.
Kafane danas sve češće menjaju vlasnike koji joj obavezno promene ime, a onda nas potpuno zbune. Izgubili smo se u gradskoj orijentaciji.
Kad smo bili studenti, godinama smo se gradom kretali orjentisani prema kafanama. Nalazili smo se ispred Lipe, Kraljice ili Proleća i za sve nas su gradske kafane bile više od pukih institucija. Poremećeni društveni standardi i vrednosti doveli su do toga da su nazivi novih kafana prilagođeni novom stanju svesti.
Muzika u beogradskim kafanama nekad i sad
Prema raznim sociološkim istraživanjima kafane imaju društvenu, ekonomsku, kulturnu, političku, informativnu i ne manje bitnu – dokoličarsku ulogu. U njima su se odvajkada sastajali pripadnici različitih esnafa pa tako i muzičari. Muzičari su se upoznavali, družili i profesionalno usavršavali.
Koncept kafanskog izvođenja je mešavina javnog i privatnog muziciranja. Naravno, mnogobrojni su aspekti doživljavanja i uživanja u muzici u kafani. O kafani kao važnoj instituciji u oblikovanju beogradskog načina života postoji mnogo knjiga i dokumenata, ali su nekako ti podaci skriveni u njima. Evo nekih crtica na tu temu.
Muzičke organizacije i udruženja između dva rata bili su i svojevrsni istraživači kulturnih dešavanja i noćnog života Beograda. Nisu imali baš pozitivan stav prema muzici koja se izvodila u kafanama. Ne znam šta bi te iste muzičke organizacije od respekta rekle na ponudu muzike danas u kafanama (koje sve manje liče na one nekadašnje).
Sad se uglavnom, preko dana u barovima i kafeima pušta fina, lagana smooth muzika, ambijentalna, za relaksaciju. Uveče se ritam stotinu puta povećava. Izađete na splav ili u noćni klub i vi više nemate osećaj da ste jedinka – postajete ulovljeni u bestelesnu mrežu intenzivnog zvuka od koga ne čujete ni sopstvene misli. Ali, novo stanje svesti ima svoja pravila. Glasno, glasnije najglasnije. Naravno, uvek je tu Skadarlija sa svojim kafanama i Kasina ili Moskva, kao stvoreni za ljubitelje stare dobre tamburice, violine i gitare.
„Vino i gitare“ su sasvim dovoljni za dobar provod. Između dva svetska rata u Beogradu kafane su ponekad bile scene za alternativne, pozorišne programe. Tu su pevali i horovi, ali i svirali mali koncerti klasične muzike. Muziciranje u kafani je bilo raznoliko – kako po kvalitetu tako i po žanru. Muzika za igru je bila tango, fokstrot, narodna muzika, a pesme starogradske, narodne, džez, kraći popularni komadi iz opereta.
Radijski prenosi muziciranja
Veliki i važan doprinos upoznavanju kafanske muzike pre Drugog rata ostvaren je prenosima radijskog izvođenja muzičkog repertoara. Muzičari koji su svirali i pevali u kafanama su profilisali poseban žanr gradske narodne muzike.
Muzički urednici u Radio Beogradu su se trudili da snime i podrže čistu narodnu pesmu, onakvu kakva je izvorno nastala u Bosni, Metohiji ili u Dalmaciji, bez uticaja recimo mađarskog ili ciganskog folklora. Večernji prenosi od 22 časa sa popularnim solistima bili su omiljeni. Emisije su se zvale „Skadarlijsko veče„, „Narodno veče„. Snimane su u kafanama. Na početku emitovanja Radio programa svirali su ciganski orkestri čiji su članovi bili omiljeni u gradu i sjajno pevali i svirali (Paja i Sofka Nikolić). Postojali su svirači i kapelnici, ovi drugi su bili iskusniji i obično vođe grupa.
Postojalo je Udruženje muzikanata i pevača na teritoriji Kraljevine Jugoslavije. Ispred njihove komisije se polagao poseban ispit da se utvrdi „način izvođenja pojedinih komada i opšta muzikalnost“, ali i da li kandidat za orkestar „vlada tehnikom, ritmom i intonacijom svog instrumenta.“
Tek kad položi ispit orkestar može da zasvira u viđenim kafanama, na primer Dardaneli, Gradska kafana, Zlatna Moruna i drugim. Na Radiju su prenošena izvođenja mnogih kafanskih svirača, uglavnom su to bili Cigani koji su svirali u kafanama Amerikanac, Dva jelena, Moskva. Sačuvani su zvučni dokumenti o kafanskom pevanju i sviranju u Beogradu. To su kratki i ne tako razgovetni snimci na starim gramofonskim pločama. Pored pesama snimana su i narodna kola, što govori o tome da se u kafanama i igralo.
Šta se sviralo? Sviralo se sve: od spomenutih narodnih kompozicija sa teritorije Jugoslavije do repertoara Glena Milera i Endrujs sisters. U Mažestiku se pevalo i igralo uz Regtajm bend, uz numere iz filma Let za Rio sa Fred Asterom i Džindžer Rodžers.
Kafana Gusarski brod je bila preteča današnjih noćnih lokala i splavova. Tu su kelneri bili obučeni kao gusari točili piće, bilo je i pozorišnih recitala, igrao se kazačok, članovi Hora pevali i veselilo se do u sitne sate.
Ova se kafana nije dugo održala jer umetnici koji su je osnovali nisu umeli, a ni hteli, da postanu pravi ugostitelji. Hteli su da to bude neka vrsta vodviljskog pozorišta, ali im se ideja izjalovila.U kafani Boem na uglu Cetinjske ulice primaš je svirao arije iz opereta „Fedora„, „Cirkuska princeza„. U tadašnjim kafanama mogli su se čuti šlageri sa repertoara Havajskog kvarteta Radio Beograda.
Šta je ostalo nepromenjeno u našim kafanama?
I tada je strancima noćni, beogradski kafanski život bio zanimljiv. Mađarski novinari, razne delegacije vlada Rusije, Bugarske, Austrije su rado i često uživali u sevdalinkama i u igri čočeka. Ovo potvrđuje da je zabavljačka uloga muzike u kafanama ostala nepromenjena u društvu. I tada se govorilo da kafane nestaju usled ubrzanog života. I tada su ugostitelji bili ljubazni i uslužni. I tada se slavilo u kafanama. I tada su se poslovi ugovarali u kafani, mladi ašikovali, političari kovali nove programske šeme za svoje interese. I uvek je postojala kafana koju smo nazivali „našom“ i koja je nekome bila i „druga kuća“.
Napisala Valentina Branković